Tomaszów Lubelski, zwany „Małym Zamościem”, to miejsce o bogatej historii, której pewne epizody pamiętają liczne zabytki znajdujące się na terenie miasta.
Zwiedzanie miasta warto rozpocząć od wizyty na renesansowym Rynku, który odzwierciedla pierwotny układ urbanistyczny miasta na planie kwadratu o wymiarach 140x140 metrów. Architektem miasta w 1590 roku był Bernardo Morando – artysta, który wcześniej odpowiadał za projekt miasta Zamość. Poza zachodnią częścią, która została zniszczona podczas wojny, renesansowy rozkład miasta pozostał bez zmian od momentu jego powstania. Na rynku i w jego okolicach znajduje się mnóstwo zabytków, z których najstarsze datowane są na XVII wiek.
Na które zabytki warto zwrócić uwagę podczas wizyty w Tomaszowie Lubelskim?
To murowana świątynia sakralna z 1890 roku, zaprojektowana w stylu neorosyjsko-bizantyjskim i zbudowana z państwowego rosyjskiego funduszu. To dziesięciopolowa, budowla krzyżowo-kopułowa, zwieńczona pięcioma ośmiobocznymi latarniami. Pierwotnie w cerkwi znajdowały się freski przedstawiające sceny z biblii, jednak uległy one zniszczeniu, gdy świątynia służyła jako spółdzielczy skład w połowie XX wieku.
Pierwsza świątynia pod wezwaniem św. Mikołaja Cudotwórcy istniała już w XVII wieku, jednak została ona usunięta na początku XX wieku, niedługo po wybudowaniu nowej cerkwi. Świątynia działała nieprzerywanie w okresie pierwszej wojny światowej, dwudziestolecia międzywojennego, a potem drugiej wojny światowej, jej działalność przerwano dopiero około 1947-50 roku, podczas akcji „Wisła”, której skutkiem było wywiezienie z Tomaszowa prawosławnych Ukraińców. Przez kolejne lata porzuconą cerkiew wykorzystywano przez zakłady mleczarskie, aż do 1957 roku – gdy przeprowadzono pierwszy prowizoryczny remont. Kolejne prace restauracyjne odbyły się pod koniec lat 80. i na początki XXI wieku.
Mieszczący się przy ulicy Królewskiej, parafialny kościół barokowy o drewnianej konstrukcji wybudowano w 1627 roku, jednak zniszczenia, jakim uległa w ciągu stu lat wymagały dużej przebudowy w 1727 roku, którą ufundował ordynat Michał Zdzisław Zamoyski. Modrzewiowy kościół o konstrukcji zrębowej to jeden z najbardziej znanych drewnianych kościołów w kraju i najstarszy na Zamojszczyźnie. Obok kościoła mieści się zabytkowa, siedemnastowieczna dzwonnica zrębowa, a wnętrze sanktuarium zdobi zabytkowe wyposażenie oraz cudowny obraz Matki Bożej Szkaplerznej, namalowany prawdopodobnie w pierwszej połowie XVII wieku. Świątynia mieści się po wschodniej stronie tomaszowskiego rynku.
Tomaszowska „Czajnia” to piętrowy budynek z drewnianych bali, zaprojektowany na wzór domostw w północnej Rosji. Został wzniesiony w 1895 roku z okazji koronacji cara Mikołaja II. Przez ponad sto lat od wybudowania herbaciarni, pełniła ona najróżniejsze funkcje – pierwotnie jako teatr, w którym na scenie występowali zarówno miejscowi, jak i przyjezdni artyści, następnie jako kino, dworzec autobusowy, z którego dwa-trzy razy w tygodniu odjeżdżały prywatne autobusy do Lublina i Zamościa, dom ludowy, siedziba firmy odzieżowej „Gracja”, aż ostatecznie pasaż handlowy i chińska restauracja. Niestety przez lata użytkowania nikt nie dbał o renowację wiekowego budynku, który dzisiaj nosi znamiona upływającego czasu. Choć herbaciarnia nie jest w dobrym stanie i wymaga remontu, o który zabiega lokalne Stowarzyszenie „Czajnia”, nadal zachwyca architekturą.
Wybudowany w latach 1922-1926 według projektu inżyniera K. Prokulskiego budynek o architekturze naśladującej „styl narodowy”. W okresie komunizmu, po II wojnie światowej za decyzją ówczesnych władz zniszczona została elewacja budynku oraz wiele ciekawych zdobień.
Co ciekawe, wewnątrz jednej z sal dawnego sejmiku zachowało się malowidło przedstawiające mapę powiatu. Od 1950 roku budynek służył jako siedziba Narodowego Banku Polskiego, następnie w 1975-1884 jako Muzeum Regionalne im. Janusza Petera, aktualnie pełni funkcję Urzędu Stanu Cywilnego i Wydziału Oświaty, Kultury, Sportu i Spraw Obywatelskich. Dawny sejmik mieści się na ulicy Lwowskiej.
Zwiedzając Tomaszów Lubelski, warto zwrócić również na inne, zabytkowe punkty miasta, między innymi: znajdujący się na cmentarzu parafialnym grobowiec rodziny Bujalskich i Bohlerów z przełomu XIX/XX wieku, znajdującą się na ulicy Lwowskiej 51 willę „Cybulówkę” z 1934 roku (aktualnie siedzibę SAN-EPID), Dom Związku Ziemian z 1930 roku (dziś siedziba sądu) i budynek szkoły nr.2, wybudowany w 1923-25 roku.